Zanim rozpoczniemy rozważania na temat odpowiedzialności cywilnej i karnej osób, które nie ukończyły 18. roku życia, warto wprowadzić kilka pojęć. Mogą one okazać się istotne, a jednocześnie uporządkują pewien bałagan pojęciowy i niedopowiedzenia z nim związane.

Szczególnie istotne wydaje się być rozróżnienie pomiędzy małoletnim, nieletnim a młodocianym.

Według kodeksu cywilnego małoletnim jest osoba, która nie ukończyła 18 lat i nie zawarła zwiazku małżeńskiego. Pełnoletność osiąga się z chwilą ukończenia 18 lat lub wcześniej poprzez zawarcie małżeństwa. (Kodeks cywilny).

Nieletnim, odwołując się do kodeksu karnego, nazywa się osobę, która w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończyła 17 lat. Rozszerzając to pojęcie należy odwołać się do Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. W myśl tej ustawy przez nieletniego rozumie się:

• osobę, która nie ukończyła 18 lat, a w stosunku do której stosuje się środki wychowawcze w związku z występującą demoralizacją;
• osobę pomiędzy 13 a 17 rokiem życia, wobec której toczy się postępowanie w sprawach o czyny karalne;
• osoby do 21 roku życia, wobec których stosuje się orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze.(art. 1 Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich).

Mlodociany to sprawca czynu zabronionego, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat (art. 115 Kodeksu karnego).

Odpowiedzialność cywilna
Zgodnie z art. 426 Kodeksu cywilnego małoletni, który nie ukończył lat trzynastu, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę. Nie oznacza to jednak, iż pozostaje bezkarny wobec wyrządzonej szkody, gdyż kolejny artykuł tejże ustawy prezyzuje, kto ponosi odpowiedzialność: kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę, chyba że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru albo że szkoda byłaby powstała także przy starannym wykonywaniu nadzoru. Jeśli brak jest osób odpowiedzialnych za nadzór nad małoletnim lub nie są oni w stanie naprawić szkody wyrządzonej przez niego, poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody od samego sprawcy, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy, wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego (art. 428 KC). Za szkodę wyrządzoną w sposób zawiniony przez małoletniego powyżej 13 lat rodzice odpowiadają z tytułu nadzoru wtedy, gdy zostanie im udowodniona konkretna wina ( art. 415 KC), pozostająca w związku przyczynowym ze szkodą. Art. 415 wykłada natomiast, iż kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.

Na koniec warto także dodać, iż za szkodę odpowiedzialny jest nie tylko ten kto ją bezpośrednio wyrządził, lecz także ten, kto inną osobę do wyrządzenia szkody nakłonił albo był jej pomocny, jak również ten, kto świadomie skorzystał z wyrządzonej drugiemu szkody.(art. 422 KC).

Odpowiedzialność karna
W oparciu o ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz kodeks karny, rozróżnić można następujace sytuacje:

1. nieletni dopuszcza się czynu zabronionego przed ukończeniem 13 roku życia - sąd traktuje popełnienie takiego czynu wyłącznie jako przejaw demoralizacji nieletniego i może zastosować środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich;
2. nieletni dopuszcza się czynu zabronionego między 13 a 17 rokiem życia - co do zasady sąd stosuje środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich;
3. jeżeli jednak nieletni ukończył lat 15 i dopuścił się czynu zabronionego:
   • zamach na życie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
   • zabójstwa i morderstwa
   • umyślne ciężkie uszkodzenie ciała
   • umyślne sprowadzenie katastrofy godzącej w bezpieczeństwo powszechne
   • przejęcie kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym przez sprawcę stosującego podstęp, gwałt na osobie lub groźbę bezpośredniego użycia takiego gwałtu
   • umyślne sprowadzenie katastrofy w komunikacji
   • zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą
   • wzięcie lub przetrzymanie zakładnika
   • rozboje
     
     może odpowiadać na zasadach określonych w kodeksie karnym, o ile sąd uzna, że okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności wcześniej stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.
4. sprawca dopuszcza się czynu zabronionego między 17 a 18 rokiem życia - co do zasady sąd stosuje przepisy kodeksu karnego (sprawca nie jest już nieletni, ponieważ skończył lat 17); wyjątkowo jednak sąd zastosuje zamiast kary środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli popełniony czyn jest występkiem, a okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.

Wobec nieletnich sąd rodzinny może:

1. udzielić upomnienia,
2. zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia,
3. ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna,
4. ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania - udzielających poręczenia za nieletniego,
5. zastosować nadzór kuratora,
6. skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją,
7. orzec zakaz prowadzenia pojazdów,
8. orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego,
9. orzec umieszczenie w rodzinie zastępczej, w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej albo ośrodku szkolno-wychowawczym,
10. orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym,
11. zastosować inne środki zastrzeżone w niniejszej ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. (art. 6. Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich).

Kolejne artykułu Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich precyzują inne kompetencje sądu rodzinnego i możliwości kontroli zachowania nieletniego:

Sąd rodzinny może:

1. zobowiązać rodziców lub opiekuna do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, a także do ścisłej współpracy ze szkołą, do której nieletni uczęszcza, poradnią psychologiczno-pedagogiczną lub inną poradnią specjalistyczną, zakładem pracy, w którym jest zatrudniony, oraz lekarzem lub zakładem leczniczym,
2. zobowiązać rodziców lub opiekuna do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego.

Sąd może zwrócić się do właściwych instytucji państwowych lub społecznych oraz jednostek samorządowych o udzielenie niezbędnej pomocy w poprawie warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego.(art. 7).

W wypadku gdy rodzice lub opiekun nieletniego uchylają się od wykonania obowiązków nałożonych na nich przez sąd rodzinny, sąd ten może wymierzyć im karę pieniężną w wysokości od 50 do 1.500 złotych.(art. 8)

W razie stwierdzenia u nieletniego upośledzenia umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego używania alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, sąd rodzinny może orzec umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym. Jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia nieletniemu jedynie opieki wychowawczej, sąd może orzec umieszczenie go w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej, a w przypadku gdy nieletni jest upośledzony umysłowo w stopniu głębokim i wymaga jedynie opieki - w domu pomocy społecznej.(art. 12)

Opracowanie na podstwie:

• Ustawę z dn. 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich (z póź. zm.)
• Ustawę z dn. 6 czerwca 1997 r. (z póź.zm.) Kodeks karny
• Ustawę z dn. 23 kwietnia 1964 r. (z póź.zm.) Kodeks cywilny

Dużą pomocą okazała się być strona internetowa: www.pedagogszkolny.pl

Warto w szczególności sięgnąć do artykułu zamieszczonego na poniższej stronie:

http://www.pedagogszkolny.pl/articles.php?article_id=63

opracowała: mgr Katarzyna Wawrzyniak